Co znaczy Kulturowe konteksty menstruacji

Co to znaczy: W kulturach szablonowych menstruacja została obudowana systemami symbolicznych znaczeń i wierzeń, a co za tym idzie społecznych zachowań. W klasycznych pracach antropologicznych krew menstruacyjna i energia miesiączkujących kobiet były interpretowane jako przedmioty niebezpieczne dla istniejącego porządku kulturowego (społecznego, religijnego etc.). Utożsamiana ze zdolnością kobiet do wydawania na świat potomstwa i wynikająca stąd kobieca moc i władza, menstruacja była niejednokrotnie postrzegana jako zagrożenie. Miała również charakter „zanieczyszczający”, gdyż kobiety często krwawiły z części ciała związanych z rozmnażaniem. Niekorzystne właściwości comiesięcznego krwawienia kobiet miały zostać powstrzymane czy także opanowywane poprzez liczne menstruacyjne tabu. Niejednokrotnie przyjmowały one formę zwyczajowych, społecznych czy religijnych nakazów i zakazów. I tak np. w niektórych kościołach wschodnich (na przykład greko-katolickim) miesiączkująca kobieta nie powinna przyjmować komunii. W społecznościach muzułmańskich prawa zwyczajowe i religijne zakazują kontaktów seksualnych w czasie miesiączki, kobiety nie mogą pościć, ani modlić się w meczecie. Za to, podobnie jak ortodoksyjne żydówki, muzułmanki po zakończeniu miesiączki mają wymóg poddać się oczyszczającej, rytualnej kąpieli w łaźni. Innym tabu jest zakaz gotowania poprzez miesiączkujące kobiety ((na przykład  w społecznościach dżinijskich w Indiach. Brytyjska antropolożka Mary Douglas zauważyła, że wierzenia dotyczące „zanieczyszczających” właściwości krwi menstruacyjnej odnaleźć można w grupach, w których symbolicznie wyrażają one dwuznaczność pozycji kobiet i wszystkiego co kobiece. W kulturach, w których dominującą rolę odgrywają mężczyźni, menstruacja i powiązane z nią przekonania kulturowe dają kobietom pewne obszary mocy, kobiecej władzy, która może zakwestionować podstawy kultury patriarchalnej. Kobiety uważane są za „zanieczyszczające” wszędzie tam gdzie mężczyźni zależą od nich jako od źródeł prestiżu ekonomicznego, politycznego czy społecznego. Stąd np. tabu powiązane z menstruacją: przestrzenne odizolowanie, zakaz gotowania i zbliżania się do pożywienia, powstrzymywanie się od kontaktów seksualnych czy nakaz rytualnego oczyszczania się kobiet występowały powszechnie we wspominanych powyżej kulturach basenu Morza Śródziemnego. Na tym terenie mamy gdyż do czynienia ze specyficznym modelem relacji pomiędzy płciami, w którym honor mężczyzny zależy od cnotliwości i właściwego postępowania kobiet z jego rodziny. Podobną sytuację możemy zaobserwować wśród Romów, również w grupach zamieszkujących teren Polski. Istnieje w nich mechanizm zakazów dotyczących skalania (mageripen), z których sporo związanych jest z kobietami. Mężczyźni powinni unikać kontaktu z kobietami w trakcie porodu, po porodzie i w momencie menstruacji. Kalające jest dla mężczyzny nawet dotknięcie spódnicy kobiety, która miesiączkuje. Dlatego, na co dzień kobiety powinny uważać aby nie dotknąć spódnicą mężczyzn, rzeczy do nich należących, ani elementów związanych z przygotowywaniem pożywienia. Tak jak w wielu innych społecznościach miesiączkująca kobieta nie może również gotować. Romki są więc niebezpieczne, z drugiej strony to one kontrolują własną „czystość” i mają moc nakładania skalania na innych poprzez co wzbudzają respekt, szacunek, co daje im mocną pozycję w społeczności i poczucie władzy. Krew menstruacyjna miała w wielu społecznościach wykorzystanie w różnorodnych rytuałach, ceremoniach i czarach. Relacje historyków i etnografów z jednej strony donoszą o zabiegach, które miały wyrządzić komuś krzywdę, (((na przykład & kiedy zawiedziona kobieta szukała zemsty na kochanku miała dodać krwi menstruacyjnej do posiłku co mogło nawet doprowadzić wiarołomcę do śmierci, z drugiej krew menstruacyjna miała magiczne, lecz pozytywne konotacje. Szeroko rozpowszechnione było np. - od średniowiecznej Francji, poprzez społeczności subsaharyjskiej Afryki, po społeczności farmerskie środkowych stanów stanach zjednoczonych ameryki - sporządzanie miłosnych amuletów i napojów. U nigeryjskich Tiv’ów używano krwi menstruacyjnej w rytuałach związanych z płodnością zarówno ziemi jak i zamieszkujących ją kobiet. W Starożytnym Rzymie z kolei to mężczyźni mieli używać krwi menstruacyjnej partnerek, tak aby zapewnić sobie ich wierność. Krew menstruacyjna może być również kojarzona z zapłodnieniem i ciążą. W średniowiecznej interpretacji biologii Arystotelesa w akcie zapłodnienia równie istotne były obie substancje: krew menstruacyjna miała stanowić materię, której męska sperma miała nadać formę. Co więcej nadwyżka krwi miała dać w trakcie porodu początek procesowi laktacji. W wielu kulturach nadal silnie obecne są ludowe - podobne do arystotelesowskiej - koncepcje dotyczące ludzkiej reprodukcji; zapłodnienia i ciąży. np. tybetańscy Khumbo wierzą, że równoważną rolę w procesie formowania zarodka odgrywają sperma i krew menstruacyjna. Męskie nasienie ma być odpowiedzialne za formowanie kości i mózgu, z kolei krew za tworzenie materii ciała i jego kształtu. Tym samym – podobnie jak w wielu innych kulturach - menstruacja staje się procesem ambiwalentnym, z jednej strony postrzegana jest negatywnie jako zagrażająca i zanieczyszczająca, z drugiej cykl menstruacyjny jest włączany w postrzegany pozytywnie i pożądany społecznie mechanizm wydawania na świat potomstwa. Antropologia tworzona poprzez zachodnich badaczy ugruntowała wszechobecny mit o miesiączce jako skalaniu, W efekcie etnocentryczny mit - zakorzenione w przekazie biblijnym przekonanie, iż miesięczne krwawienie jest częścią kary boskiej jaka spadła na matkę Ewę za grzech w Edenie – posłużył badaczom za swoiste „okulary”, poprzez które odczytywali znaczenia menstruacji w innych kulturach. Jednak od lat siedemdziesiątych XX wieku obserwujemy zmianę podejścia w antropologicznych badaniach nad kobiecością, w tym nad menstruacją, co wpisało się w szerszy trend zmian społeczno - kulturowych związany z obecnymi wówczas w państwach Zachodu ruchami feministycznymi obalającymi kulturowe stereotypy powiązane z płcią kulturową. Współczesne badania koncentrują się na odczytaniu i analizowaniu roli kobiet i systemów kulturowych, które ich dotyczą, uwzględniają tak zwany „kobiecy pkt. widzenia”. Kiedy oddano głos informatorkom, kiedy spytano o znaczenie menstruacji w ich życiu okazało się, iż w wielu społecznościach kobiety nie wartościują miesiączki negatywnie. Wprost przeciwnie uważają ją za istotny przedmiot poczucia kobiecości, kojarzą ją z płodnością, mocą tworzenia, „dawania życia”. Miesiączka jest więc pożądana. Przywodzi to na myśl scenę z filmu „Karmel” (reż. Nadine Labaki, 2007), w której jedna z głównych bohaterek – w średnim wieku - brudzi sobie celowo spódnicę czerwoną cieczą, tak aby dać do zrozumienia swoim rywalkom na castingu, iż miesiączkuje i jest jeszcze „w pełni kobietą”. W wielu kulturach w szczególny sposób honoruje się osiągniecie pełni kobiecości. U Asante w Ghanie dziewczętom, które miesiączkują po raz pierwszy urządza się specjalną ceremonię z tańcami, w czasie której usadzane są na honorowym miejscu, dostają życzenia i podarunki, a ich krew jako substancja o silnych właściwościach magicznych stosowana jest w czarach, między innymi w sporządzaniu ochronnych amuletów. z kolei w kreolskich i metyskich społecznościach Ameryki Łacińskiej (szczególnie w Meksyku i grupach latynoskich w Stanach Zjednoczonych) popularne jest obchodzenie XV años (quinceaños), piętnastych urodzin. To jest rytuał przejścia ze statusu dziecka do statusu kobiety, ma on wymiar symboliczny gdyż współcześnie dziewczęta zaczynają miesiączkować o sporo wcześniej. Nazywany „ślubem bez oblubieńca” (gdyby nie zakaz używania bieli jubilatka wyglądałaby jak panna młoda) złożona jest z uroczystej mszy i fiesty, na którą zapraszana jest rodzina, znajomi, a czasem całe sąsiedztwo. Jest istotny zarówno dla formowania się tożsamości młodej kobiety, na którą spadają teraz nowe powinności ((((na przykład & nakaz odpowiedniego „prowadzenia się”, jak i dla jej rodziny, udane przyjęcie dodaje prestiżu, wzmacnia relacje pokrewieństwa i zależności w danej grupie. W głównym nurcie współczesnej kultury polskiej menstruacja nigdy nie była kulturowo szczególnie deprecjonowana, ani także dowartościowywana. Nie była objęta podobnym do anglosaskiego, mocnym menstruacyjnym tabu, które zakazywało dyskutowania na tematy powiązane z miesiączką nie tylko publicznie, lecz również w prywatnych rozmowach z rówieśnikami. Nigdy także nie wypracowano żadnej formy świętowania dojrzałości płciowej kobiet. Menstruacja pozostawała w sferze prywatnego doświadczenia kobiet. Zmieniły to pierwsze lata transformacji, które wprowadziły fizjologiczną i praktyczną stronę menstruacji do przestrzeni publicznej, a ściślej mówiąc medialnej. Od tego czasu produkty higieniczne i środki farmakologiczne mające łagodzić niedogodności menstruacji stały się stałym elementem nowych, medialnych przedstawień kobiecości. Aktualnie badania socjologiczne, lektura forów internetowych czy chociażby doświadczenia kobiet wskazują na to, iż miesiączka znajduje się w centrum doświadczenia kobiecości. Kobiety posiadają coraz więcej wiedzy na temat swojej cielesności, którą czerpią z poradników, kobiecych pism, internetu czy szczególnych warsztatów „afirmacji kobiecości”. Wzrastającej samowiedzy kobiet towarzyszy kulturowa percepcja menstruacji, jako zjawiska nadal otoczonego aurą tajemniczości (wiąże się wszak z etapami księżyca) co więcej mającego szczególny, regularnie zagrażający charakter (opóźniona miesiączka albo jej brak znaczy ciążę, zarówno upragnioną jak i niechcianą). Dlatego miesiączka pozostaje polem sprawczego działania i władzy kobiet. Kobieta (niekoniecznie w danym momencie miesiączkująca) może wymówić się od wysiłku fizycznego ( (((((na przykład & ćwiczenia na wf-ie), towarzyskich zobowiązań, może odmówić współżycia seksualnego. Brak albo rzekomy brak miesiączki może zostać potraktowany jako przedmiot przetargowy w decydowaniu o zawarciu małżeństwa. W naszej rzeczywistości społecznej (pomijając mniejszości etniczne czy religijne, o których wspominałam powyżej) miesiączkujące kobiety nie są więc ani kulturowo stygmatyzowane, ani wykluczane z życia społecznego, mogą pracować, uprawiać sport, uczestniczyć w życiu towarzyskim etc. Są za to coraz bardziej świadome wartości kobiecego doświadczenia i władzy jaką daje menstruacja i sposobność wydania na świat dziecka. co więcej, coraz częściej i z rozmysłem jej używają.   dr Renata E. Hryciuk Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Warszawski     Zobacz więcej: na ból menstruacyjny